Wat ziet u hier? Een abstract kunstwerk? Een netwerk aan vertakkingen? De wortels van een paddenstoel? Wellicht ziet u ook iets anders. Nu weet ik dat het wortels van een paddenstoel zijn en wat je daarmee kunt doen. Daarmee ontstaat een heel ander beeld: 
de ‘paddenstoel’ van Ecovative Design. Deze wortels, ook wel mycelium genoemd, hebben een bijzondere eigenschap. Als ze in contact komen met organische stoffen, zoals het kaf van koren, dan gaan ze daarmee een verbinding aan. De wortels werken als een biologische lijm. We spreken dan van ‘bio-connectiviteit’. Binnen een paar dagen resulteert dit proces in een sterk natuurlijk basismateriaal. De kern van ‘bio-connectiviteit’ is het verbinden van grondstoffen tot een natuurlijk materiaal. Daarmee kan van afval – volledig volgens het uitgangspunt van de circulaire economie – een bruikbaar product worden gemaakt. Dat loopt uiteen van stoelen en tafels tot verpakkingsmateriaal en van lampen en wandtegels tot vloer- of wandisolatie.
Wie dit beeld toepast op de maatschappelijke uitdagingen van onze tijd ziet al snel de gelijkenis met de maatschappelijke onderneming en de impact investors die daarin hun geld investeren. Die onderneming verbindt stakeholders en bevordert een inclusieve samenleving en een circulaire economie. Mooie voorbeelden zijn Tony’s Chocolonely, Triodos Bank, maar ook Thuisafgehaald en Spelendergrijs – ondernemingen die verbinding centraal stellen.
Nu is de basisgrondstof die ontstaat door de verbinding van mycelium en organisch afval biologisch afbreekbaar. Wie dus zijn ‘paddenstoel’ als tuinmeubel gebruikt zal na verloop van tijd zijn stoel zien vergaan. Onder de juiste condities is het materiaal echter zeer sterk. Iets vergelijkbaars geldt voor maatschappelijk ondernemerschap. Als de voorwaarden voor de totstandkoming en instandhouding van de verbinding goed zijn, kan sociaal ondernemerschap de lijm vormen om maatschappelijke verbanden te leggen. Belangrijke voorwaarden zijn onder meer:
- het hebben van een heldere en uitvoerbare maatschappelijke missie,
- visie en leiderschap om uitvoering geven aan de missie,
- een goed business plan dat de continuïteit van de maatschappelijke onderneming waarborgt,
- een organisatie die in staat is klanten te bereiken en te bedienen, en bovenal
- te denken en te handelen als een onderneming.
Net als de ‘paddenstoel’ valt de maatschappelijke onderneming uiteen als deze in de regen komt te staan. Voor een deel ligt dat aan de context waarin de onderneming moet opereren. Onvoldoende politieke steun of een falende ondersteuningsstructuur kunnen de onderneming fataal worden. De verandering van het Nederlandse zorgstelsel – onder een gelijktijdige korting op het budget van 10 procent – is een voorbeeld van eenvoudig afschuifgedrag. Voor een deel draagt de onderneming ook zelf bij aan haar verval en ondergang. Vooral het ontwikkelen van een duurzame financiële en commerciële basis blijkt regelmatig een uitdaging te zijn. De focus van management en medewerkers ligt vaak overwegend op de maatschappelijke prestatie. De rest is bijzaak.
Neem de Nijmeegse lunchroom BliXem, een van de oudste maatschappelijke ondernemingen in Nederland. BliXem biedt mensen met een arbeidsbeperking de kans te geven om mee te doen in de maatschappij. Het vertrekpunt was overigens niet de beperking van de medewerkers, al wordt daar natuurlijk duidelijk rekening mee gehouden. Centraal staat wat zij wel kunnen. In 1997, bij de oprichting van BliXem, was de gedachte relatief nieuw. Termen als ‘maatschappelijke onderneming’, ‘afstand tot de arbeidsmarkt’ en ‘participatiesamenleving’ waren nog niet voor handen. Het project was eerst en vooral bedoeld voor cliënten met een milde arbeidsbeperking ter vervanging van de dagbesteding. Financiële zelfredzaamheid kwam daarbij op de tweede plaats.
William was erbij vanaf het begin, terwijl Jasper net zijn 12,5 jarig jubileum heeft gevierd. Ze doen mee en zijn trots op de koffie, de soep en de broodjes die ze rondbrengen. Inmiddels zijn we bijna 20 jaar verder en breidt de onderneming haar diensten uit. Naast lunchen kun je ook ’s avonds terecht voor de warme hap, verzorgt de onderneming catering aan huis en is het een cadeaushop. In een oude woonwijk net buiten het centrum vervult BliXem daarmee een duidelijke buurtfunctie. Het brengt mensen bij elkaar en geeft ruimte aan enthousiastelingen zoals William en Jasper om te laten zien dat ze mee kunnen doen in de samenleving. BliXem is daarmee de maatschappelijke lijm die helpt de buurt bijeen te houden. Maar economisch blijft het uitdagend, zeker als het gaat om het opschalen van de activiteiten en het beantwoorden aan alle (wettelijke) eisen waaraan moet worden voldaan. Nieuwe financiële instrumenten, zoals blended finance – waarbij subsidies of donaties worden gecombineerd met investeringen – en garanties, lijken hier een uitkomst te bieden. Daarmee kunnen zelfs commerciële investeerders actief bijdragen aan een versterking van een inclusieve samenleving en een circulaire economie. Wie had ooit gedacht dat er een dergelijke lijm kon bestaan?
Prof. Dr. Harry Hummels is hoogleraar Social Entrepreneurship aan Utrecht University en hoogleraar Ethiek, Organisaties en Samenleving aan Maastricht University.
